Nước là nguồn tài nguyên thiên nhiên quý giá và đã tồn tại hàng triệu năm trên hành tinh này. Trên thực tế, nước chúng ta uống hôm nay đã từng chảy qua các hệ sinh thái từ thời khủng long. Hơn hai phần ba bề mặt Trái Đất được bao phủ bởi nước, nhưng chỉ khoảng 0,3% trong số đó là nước ngọt có thể sử dụng. Tuy nhiên, tỷ lệ này đang giảm mạnh do quá trình công nghiệp hóa và ô nhiễm ngày càng tăng, chủ yếu do kỹ thuật kém hiệu quả, thiếu hiểu biết và các yếu tố gây hại khác.
Ô nhiễm nước là gì?
Ô nhiễm các nguồn nước được gọi là ô nhiễm nước. Ô nhiễm nước xảy ra khi nước thải công nghiệp và nông nghiệp làm ô nhiễm các nguồn nước như sông, hồ, đại dương, nước ngầm và tầng chứa nước. Khi nước bị ô nhiễm, nó sẽ tác động tiêu cực đến tất cả các dạng sống phụ thuộc vào nó, dù trực tiếp hay gián tiếp. Ô nhiễm nước sẽ gây ra hậu quả lâu dài.
Các chất ô nhiễm hữu cơ trong nước
- Sản phẩm phụ của quá trình khử trùng: Được tìm thấy trong nước uống đã qua xử lý hóa học, chẳng hạn như chloroform, sản phẩm phụ của quá trình khử trùng bằng clo.
- Chất thải từ chế biến thực phẩm: Bao gồm các chất có khả năng tiêu hao oxy, dầu mỡ và chất béo, gây ảnh hưởng lớn đến chất lượng nguồn nước.
- Thuốc trừ sâu và diệt cỏ: Một dải rộng các hợp chất hóa học như organohalides gây ô nhiễm, tích tụ trong đất và nước, tác động tiêu cực đến hệ sinh thái.
- Hydrocarbon từ dầu mỏ: Bao gồm các loại nhiên liệu (xăng, dầu diesel, nhiên liệu máy bay, dầu đốt) và chất bôi trơn (dầu động cơ), cùng các sản phẩm phụ của quá trình đốt cháy nhiên liệu từ nước mưa chảy tràn.
- Các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi: Các dung môi công nghiệp dễ bay hơi bị rò rỉ do lưu trữ không đúng cách cũng là nguồn gây ô nhiễm hữu cơ nghiêm trọng.
- Các hợp chất hóa học trong sản phẩm chăm sóc cá nhân và mỹ phẩm: Những chất này dễ dàng xâm nhập vào nguồn nước qua quá trình sử dụng hàng ngày.
- Ô nhiễm dược phẩm: Gồm các loại thuốc và các chất chuyển hóa của chúng, gây ảnh hưởng đến cả môi trường nước và sức khỏe con người.
Các chất ô nhiễm vô cơ trong nước
- Tính axit do xả thải công nghiệp: Các chất thải công nghiệp, đặc biệt là sulfur dioxide từ các nhà máy điện, làm gia tăng độ axit trong nguồn nước.
- Amoniac từ chất thải chế biến thực phẩm: Thường được thải ra từ các nhà máy chế biến thực phẩm, gây ra ô nhiễm đáng kể trong các hệ thống nước.
- Chất thải hóa học từ công nghiệp: Các sản phẩm phụ trong quá trình sản xuất công nghiệp cũng có khả năng gây ô nhiễm nước.
- Phân bón chứa chất dinh dưỡng: Nitrat và photphat từ phân bón là nguồn gây ô nhiễm từ nông nghiệp, thương mại và sinh hoạt, dễ xâm nhập vào nguồn nước qua dòng chảy bề mặt.
- Kim loại nặng từ xe cơ giới: Kim loại nặng từ phương tiện giao thông, cũng như nước chảy tràn từ các khu vực đô thị và nước chảy axit từ khai thác mỏ, tích tụ và gây ô nhiễm nghiêm trọng cho hệ sinh thái nước.
- Chất bảo quản creosote: Được tiết ra từ các vật liệu bảo quản, creosote xâm nhập vào hệ sinh thái thủy sinh, đe dọa sức khỏe các sinh vật sống dưới nước.
Các loại nước bị ảnh hưởng bởi ô nhiễm
Ô nhiễm nước ngầm
Khi mưa rơi xuống và thấm sâu vào lòng đất, nước này điền đầy các khe nứt, lỗ rỗng trong tầng chứa nước – giống như một kho nước ngầm tự nhiên. Đây là nguồn tài nguyên vô cùng quý giá nhưng lại ít được thấy rõ. Khoảng 40% người dân Mỹ phụ thuộc vào nước ngầm được bơm lên mặt đất để uống, và đối với một số khu vực nông thôn, đó là nguồn nước ngọt duy nhất.
Ô nhiễm nước ngầm xảy ra khi các chất ô nhiễm từ thuốc trừ sâu, phân bón, rác thải từ bãi chôn lấp và hệ thống tự hoại xâm nhập vào tầng chứa nước, khiến nó trở nên không an toàn cho con người.
Việc loại bỏ các chất ô nhiễm khỏi nước ngầm thường rất khó, thậm chí là không thể và chi phí cao. Một khi bị ô nhiễm, tầng chứa nước có thể trở nên vô dụng trong hàng chục đến hàng nghìn năm. Nước ngầm còn có thể lan truyền ô nhiễm sang các dòng sông, hồ và biển khi thấm ra ngoài khu vực ô nhiễm ban đầu.
Ô nhiễm nước bề mặt
Nước bề mặt chiếm khoảng 70% diện tích trái đất, bao gồm các đại dương, hồ, sông, và những vùng nước xanh xuất hiện trên bản đồ thế giới. Nguồn nước ngọt từ nước bề mặt (không bao gồm nước từ đại dương) chiếm hơn 60% lượng nước được cung cấp cho các hộ gia đình ở Mỹ. Tuy nhiên, một phần lớn của nguồn nước này đang gặp nguy hiểm.
Theo các khảo sát mới nhất của Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ về chất lượng nước quốc gia, gần một nửa số sông, suối và hơn một phần ba số hồ đã bị ô nhiễm, không còn an toàn cho việc bơi lội, đánh bắt và uống nước. Ô nhiễm do dư thừa dinh dưỡng như nitrat và photphat là dạng ô nhiễm hàng đầu tại các nguồn nước ngọt này.
Dù các chất dinh dưỡng này cần thiết cho sự phát triển của cây cối và động vật, nhưng chúng đã trở thành chất ô nhiễm chính do dòng chảy từ phân bón và chất thải nông nghiệp. Bên cạnh đó, nước thải từ đô thị và công nghiệp cũng là nguồn chứa nhiều chất độc hại. Không chỉ vậy, các chất thải ngẫu nhiên từ công nghiệp và cá nhân cũng thường xuyên bị đổ thẳng ra các con sông và hồ.
Ô nhiễm nước đại dương
Khoảng 80% ô nhiễm đại dương bắt nguồn từ đất liền, dù là từ các vùng ven biển hay khu vực cách xa bờ biển. Các chất gây ô nhiễm như hóa chất, chất dinh dưỡng, và kim loại nặng từ các nông trại, nhà máy, thành phố theo dòng suối và sông ra vịnh, cửa sông rồi đổ vào biển. Ngoài ra, rác thải nhựa và các loại chất thải rắn khác từ đất liền bị gió cuốn trôi hoặc cuốn vào đại dương qua các hệ thống cống thoát nước và cống ngầm.
Biển còn bị ảnh hưởng bởi các vụ tràn dầu lớn nhỏ, và liên tục hấp thụ lượng khí CO2 từ không khí, ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái biển. Đại dương hấp thụ tới một phần tư lượng khí thải carbon do con người tạo ra, gây ra nhiều vấn đề sinh thái phức tạp cho môi trường biển.
Nguyên nhân gây ô nhiễm nước
Hầu hết các nguyên nhân do con người gây ra chiếm phần lớn tình trạng ô nhiễm nước. Điều này có nghĩa là con người phải chịu trách nhiệm cho tình trạng ô nhiễm nước. Việc đưa các chất ô nhiễm vào một khối nước được gọi là ô nhiễm nước. Những chất này có thể gây ra hậu quả tiêu cực cho các loài sinh sống trong hoặc tương tác với nước. Tuy nhiên, ô nhiễm nước cũng có thể do các quá trình hoặc hiện tượng tự nhiên gây ra.
Nước được biết đến như một dung môi phổ quát vì khả năng hòa tan nhiều loại hợp chất. Đây cũng là lý do tại sao ô nhiễm nước lại phổ biến như vậy. Sau đây là một số yếu tố góp phần gây ô nhiễm nước:
Nước thải
Nhiều hộ gia đình đổ rác vào các nguồn nước. Hơn nữa, những ngôi nhà không có cơ sở xử lý nước thải của thành phố có thể sử dụng bể tự hoại, cuối cùng sẽ thấm vào đất và gây ô nhiễm nước ngầm.
Nước thải công nghiệp và chất thải công nghiệp
Một số công ty có thể xả chất thải chưa qua xử lý trực tiếp vào các nguồn nước, chẳng hạn như sông. Hơn nữa, nhiều ngành sử dụng nước làm chất làm mát, dẫn đến ô nhiễm nhiệt. Nhiệt độ nước tăng có thể dẫn đến giảm mức oxy, có thể giết chết cá và các loài khác.
Eutrophication
Eutrophication xảy ra khi một lượng lớn chất dinh dưỡng được đưa vào một khối nước, khiến tảo phát triển nhanh chóng. Điều này có thể làm giảm mức oxy trong nước, khiến cá không thể thở. Hơn nữa, hiện tượng này có khả năng giải phóng các chất độc hại vào nước, có thể gây hại hoặc giết chết hầu hết các loài, bao gồm cả con người.
Phá rừng
Xói mòn đất có thể do phá rừng. Khi các hạt đất rời rạc xâm nhập vào một khối nước, chúng có thể khiến nước trở nên đục. Điều này có thể làm cho nước đục ngầu, và nó cũng có khả năng gây hại cho các sinh vật dưới nước theo cơ chế cơ học (chẳng hạn như các hạt cát bị kẹt trong mang).
Nước thải nông nghiệp
Phân bón và các hóa chất khác có trong nước thải nông nghiệp có thể làm ô nhiễm nước. Hơn nữa, một số loại phân bón này có khả năng gây phú dưỡng.
Tai nạn
Rò rỉ và tràn dầu là hai ví dụ về tai nạn. Tràn dầu rất có hại cho môi trường và sinh vật biển. Nó xảy ra khi các sự cố liên quan đến tàu chở dầu lớn, xà lan hoặc giàn khoan xảy ra. 
Tác động của ô nhiễm Nước
Tác động của ô nhiễm nước phụ thuộc vào loại và nồng độ chất gây ô nhiễm, cũng như vị trí của các nguồn nước bị ảnh hưởng. Các vùng nước gần các khu đô thị lớn thường bị ô nhiễm nặng nề do các hoạt động công nghiệp và thương mại thải ra rác thải và các chất độc hại.
Ảnh hưởng đến hệ sinh thái dưới nước
Ô nhiễm nước có ảnh hưởng lớn đến đời sống thủy sinh. Nó làm thay đổi quá trình trao đổi chất, hành vi và thậm chí gây ra bệnh tật, tử vong cho các loài sinh vật dưới nước.
Ví dụ, dioxin là một chất độc mạnh có thể gây ra các vấn đề nghiêm trọng, từ vô sinh đến sự tăng sinh tế bào không kiểm soát và ung thư. Hóa chất này tích tụ sinh học trong cơ thể cá, gia cầm, và thịt bò, sau đó di chuyển dần lên chuỗi thức ăn và cuối cùng là đến cơ thể con người.
Ảnh hưởng đến chuỗi thức ăn
Ô nhiễm nước cũng gây rối loạn chuỗi thức ăn. Các chất độc hại như cadmi và chì, khi xâm nhập vào chuỗi thức ăn qua các sinh vật như cá (sau đó được các loài khác hoặc con người tiêu thụ), có thể gây ra những tác động nghiêm trọng ở các mức độ cao hơn trong chuỗi thức ăn, ảnh hưởng đến cả hệ sinh thái và sức khỏe con người.
Ảnh hưởng đến sức khỏe con người
Ô nhiễm nước có thể gây ra các bệnh nguy hiểm cho con người. Các bệnh như viêm gan có thể lây nhiễm qua nguồn nước bị nhiễm chất thải. Các căn bệnh truyền nhiễm như tả cũng có thể bùng phát từ việc sử dụng nguồn nước không được xử lý đúng cách hoặc nước không đạt tiêu chuẩn.
Tác động đến hệ sinh thái
Ô nhiễm nước có thể gây hại nghiêm trọng đến hệ sinh thái, làm thay đổi và phá vỡ cấu trúc tự nhiên của các môi trường sống. Sự mất cân bằng này không chỉ làm suy giảm chất lượng nước mà còn đe dọa đến sự tồn tại của các loài sinh vật và sự ổn định của môi trường.
Cách kiểm soát ô nhiễm Nước
Ô nhiễm nước là một trong những thách thức lớn đối với sức khỏe cộng đồng và môi trường. Để giảm thiểu tình trạng này, các phương pháp xử lý và kiểm soát ô nhiễm nước đã được phát triển trên nhiều lĩnh vực, từ nước thải sinh hoạt đến nước thải công nghiệp và nông nghiệp, cũng như kiểm soát dòng chảy nước mưa đô thị.
Xử lý nước thải sinh hoạt
Ở các khu đô thị tại các nước phát triển, nước thải sinh hoạt thường được xử lý tại các nhà máy xử lý tập trung. Các hệ thống xử lý tiên tiến (từ xử lý cấp hai trở lên) có thể loại bỏ tới 90% hoặc hơn lượng chất ô nhiễm trong nước thải. Một số nhà máy còn có thêm hệ thống để loại bỏ các chất dinh dưỡng và mầm bệnh.
Những thành phố có hệ thống thoát nước chưa đạt chuẩn hoặc gặp tình trạng nước thải chưa qua xử lý xả tràn thường áp dụng các giải pháp kỹ thuật nhằm giảm thiểu lượng nước thải chưa xử lý, bao gồm:
- Sử dụng cơ sở hạ tầng xanh: Tăng cường khả năng quản lý nước mưa của hệ thống, giúp giảm tải thủy lực cho nhà máy xử lý nước thải.
- Sửa chữa và thay thế thiết bị rò rỉ hoặc hỏng hóc: Giảm thiểu rủi ro từ các hệ thống thoát nước lỗi thời.
- Nâng cấp công suất của hệ thống thoát nước: Giải pháp này tuy hiệu quả nhưng thường rất tốn kém.
Xử lý nước thải công nghiệp
Một số cơ sở công nghiệp chỉ phát sinh loại nước thải tương tự như nước thải sinh hoạt và có thể được xử lý tại các nhà máy xử lý công cộng. Tuy nhiên, những ngành công nghiệp tạo ra nước thải có nồng độ chất ô nhiễm cao (như dầu mỡ), chất độc hại (như kim loại nặng, hợp chất hữu cơ dễ bay hơi) hoặc các chất ô nhiễm đặc thù khác như amoniac, cần hệ thống xử lý chuyên dụng.
Một số cơ sở có thể lắp đặt hệ thống xử lý sơ bộ để loại bỏ thành phần độc hại trước khi chuyển nước thải đã qua xử lý sơ bộ vào hệ thống xử lý của thành phố. Các nhà máy công nghiệp có khối lượng nước thải lớn thường xây dựng và vận hành các hệ thống xử lý hoàn chỉnh tại chỗ.
Xử lý nước thải nông nghiệp
Kiểm soát từ nguồn không điểm (Non-point source controls)
Xói mòn đất
Đất bị rửa trôi là nguồn gây ô nhiễm lớn nhất từ nông nghiệp tại Hoa Kỳ. Để giảm dòng chảy và giữ đất trên ruộng, nông dân có thể áp dụng các biện pháp kiểm soát xói mòn như cày theo đường viền, phủ lớp bảo vệ, luân canh cây trồng, trồng cây lâu năm và thiết lập vùng đệm thực vật ven sông.
Chất dinh dưỡng
Các chất dinh dưỡng như nitơ và photpho thường được bổ sung vào đất nông nghiệp qua phân bón hóa học, phân chuồng hoặc nước thải từ thành phố, công nghiệp. Các chất này cũng có thể thẩm thấu vào nước do tàn dư cây trồng, nước tưới, động vật hoang dã và sự lắng đọng từ khí quyển.
Quản lý thuốc trừ sâu
Để giảm thiểu tác động của thuốc trừ sâu, nông dân có thể áp dụng phương pháp Quản lý dịch hại tổng hợp (IPM), bao gồm sử dụng các biện pháp sinh học nhằm kiểm soát dịch hại mà không cần lạm dụng thuốc hóa học, giúp bảo vệ chất lượng nguồn nước.
Xử lý từ nguồn điểm (Point source wastewater treatment)
Các trang trại lớn chuyên nuôi gia súc, gia cầm được gọi là cơ sở chăn nuôi tập trung và đang chịu sự quản lý ngày càng chặt chẽ từ chính phủ. Chất thải chăn nuôi thường được xử lý trong các hồ chứa kỵ khí trước khi áp dụng lên đồng cỏ bằng cách phun hoặc tưới nhỏ giọt.
Đôi khi, các vùng đất ngập nước nhân tạo cũng được sử dụng để xử lý chất thải động vật. Một số chất thải từ chăn nuôi được trộn với rơm rạ và ủ ở nhiệt độ cao để sản xuất phân hữu cơ giàu dinh dưỡng, giúp cải tạo đất.
Kiểm soát dòng chảy đô thị (nước mưa)
Kiểm soát hiệu quả dòng chảy đô thị bao gồm việc giảm tốc độ và lưu lượng nước mưa, cũng như giảm thiểu lượng chất ô nhiễm thải ra môi trường.
Chính quyền địa phương thường áp dụng nhiều biện pháp quản lý nước mưa để giảm thiểu ảnh hưởng của dòng chảy đô thị, những kỹ thuật này còn được gọi là “biện pháp quản lý tốt nhất”. Một số kỹ thuật tập trung vào kiểm soát lượng nước, số khác chú trọng vào cải thiện chất lượng nước hoặc có thể thực hiện cả hai chức năng này.
Kiểm soát ô nhiễm nhiệt từ dòng chảy
Có thể sử dụng các cơ sở quản lý nước mưa như hệ thống bioretention và bể thấm để hấp thụ nước mưa hoặc hướng nước vào nước ngầm. Bể giữ nước có xu hướng ít hiệu quả trong việc giảm nhiệt độ, vì nước có thể bị làm nóng bởi ánh nắng mặt trời trước khi được thải ra dòng sông hoặc suối.
Việc kiểm soát và xử lý ô nhiễm nước đòi hỏi sự phối hợp giữa các ngành công nghiệp, nông nghiệp và đô thị, cũng như sự tham gia của cộng đồng. Mỗi biện pháp trên đều góp phần quan trọng trong việc duy trì và cải thiện chất lượng nguồn nước, bảo vệ sức khỏe con người và hệ sinh thái.
